Aşı, insanlık tarihinde en çok hayat kurtaran buluşlardan biridir. Basit bir enjeksiyon gibi görünse de arkasında karmaşık bir bilimsel süreç, tarihi bir mücadele ve derin bir toplumsal anlam barındırır. “Aşı” kelimesi bugün sadece tıbbi bir terimi değil; aynı zamanda korunma, umut, dayanışma ve bazen de tartışma kavramlarını içinde barındıran güçlü bir sembol haline gelmiştir.
AŞININ TARİHÇESİ
Aşının tarihsel yolculuğu, 18. yüzyılda İngiliz doktor Edward Jenner’ın çiçek hastalığına karşı geliştirdiği yöntemle başlar. Jenner, ineklerde görülen “cowpox” hastalığını geçiren insanların çiçek hastalığına yakalanmadığını fark etti. 1796 yılında Sarah Nelmes isimli bir sütçü kadının elindeki cowpox yarasından sıvı alarak James Phipps adlı bir çocuğa enjekte etti. Sonuç başarılıydı: James, çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazanmıştı. Bu, modern aşılamanın başlangıcı kabul edilir.
Ancak aşıya benzer uygulamalar çok daha eskilere dayanır. Çin’de ve Osmanlı’da insanlar kurutulmuş çiçek yaralarını buruna çekerek bağışıklık kazanmaya çalışırlardı. Bu yönteme “variolasyon” denirdi. Hatta İngiltere’ye bu yöntemi tanıtan kişi, İstanbul’da büyükelçilik yapan Edward Wortley Montagu’nun eşi Lady Mary Montagu olmuştu.
AŞILARIN ÇALIŞMA PRENSİBİ
Aşının temel amacı, bağışıklık sistemini zararlı mikroorganizmalara karşı önceden hazırlamaktır. Bu, hastalığa neden olmayan ama bağışıklık tepkisi oluşturacak kadar etkili olan bir mikrop parçasının ya da zayıflatılmış virüsün vücuda verilmesiyle sağlanır. Vücut bu yabancı maddeyi tanır ve ona karşı antikor üretir. Böylece gerçek virüsle karşılaşıldığında bağışıklık sistemi hazır olur ve hastalık oluşmadan virüsü etkisiz hale getirir.
Aşılar genellikle şu türlerde sınıflandırılır:
- Canlı Zayıflatılmış Aşılar: Kızamık, kabakulak, kızamıkçık gibi hastalıklara karşı kullanılır.
- İnaktif (Ölü) Aşılar: Grip, hepatit A gibi hastalıklarda kullanılır.
- Subunit (Alt Birim) Aşılar: Sadece virüsün veya bakterinin belirli proteinleri kullanılır (örneğin, HPV aşısı).
- Toksin Aşıları: Tetanos ve difteri aşıları bu sınıfa girer.
- mRNA Aşıları: COVID-19 pandemisinde öne çıkan ve yeni bir teknoloji olan bu tür, vücuda virüsün genetik kodunu göndererek bağışıklık sistemini eğitir.
AŞININ TOPLUM SAĞLIĞINDAKİ ROLÜ
Aşılar yalnızca bireyleri değil, toplumu da korur. “Sürü bağışıklığı” adı verilen bu olgu, toplumun büyük bir çoğunluğu aşılandığında hastalığın yayılmasının durması anlamına gelir. Böylece aşı olamayan bebekler, yaşlılar ya da bağışıklık sistemi zayıf olan bireyler de korunmuş olur.
Çocuk felci (polio), kızamık, çiçek gibi hastalıkların neredeyse tamamen ortadan kalkması, aşıların toplum sağlığı üzerindeki etkisinin en somut göstergesidir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), çiçek hastalığının 1980 yılında tamamen yok edildiğini ilan etmiştir. Bu, insanlık tarihinde tamamen yok edilen ilk hastalık oldu.
AŞI KARŞITLIĞI VE TARTIŞMALAR
Aşılarla ilgili en büyük sorunlardan biri, bilimsel değil duygusal ya da ideolojik temellere dayanan aşı karşıtlığıdır. Bazı insanlar aşıların yan etkilerinden korkarak ya da komplo teorilerine inanarak aşı yaptırmayı reddediyor. Bu durum, bireysel bir tercih gibi görünse de, toplumsal sağlık açısından büyük riskler taşıyor.
2000’li yılların başında İngiliz doktor Andrew Wakefield’ın sahte verilerle ortaya attığı “aşı otizme neden olur” iddiası, bilim dünyasında çürütülmesine rağmen hâlâ bazı çevrelerde inanılmaktadır. Bu tür yanlış bilgiler, özellikle sosyal medya aracılığıyla hızla yayılmakta ve aşılamaya olan güveni sarsmaktadır.
Bilimsel veriler aşıların büyük oranda güvenli olduğunu göstermektedir. Elbette her tıbbi müdahalede olduğu gibi aşıların da bazı yan etkileri olabilir; ancak bunlar genellikle hafif ve geçicidir (ağrı, hafif ateş, halsizlik gibi).
AŞILAR VE PANDEMİLER
COVID-19 pandemisi, aşıların önemini bir kez daha tüm dünyaya gösterdi. SARS-CoV-2 virüsüne karşı geliştirilen aşılar, tarihte eşi benzeri görülmemiş bir hızla üretildi. mRNA aşıları (Pfizer-BioNTech, Moderna) ve vektör aşıları (AstraZeneca, Sputnik V) kısa sürede milyarlarca insana uygulandı. Bu, tıpta devrim niteliğinde bir gelişmeydi.
Aşıların uygulanmaya başlamasıyla birlikte vaka sayılarında, ağır hastalık oranlarında ve ölümlerde belirgin düşüşler yaşandı. Ancak aşı eşitsizliği, bazı ülkelerin yeterli aşıya ulaşamaması gibi sorunlar, küresel sağlığın sadece tıbbi değil, aynı zamanda politik ve ekonomik bir mesele olduğunu gösterdi.
GELECEĞİN AŞILARI
Aşı teknolojisi her geçen gün gelişiyor. mRNA teknolojisi sayesinde artık sadece bulaşıcı hastalıklara değil, kanser gibi kronik hastalıklara karşı da aşı geliştirme çalışmaları yapılmaktadır. Örneğin, melanom (cilt kanseri), meme kanseri gibi hastalıklar için kişiye özel aşı çalışmaları umut verici sonuçlar vermektedir.
Ayrıca, HIV, sıtma ve tüberküloz gibi hâlâ dünya genelinde ciddi sorun teşkil eden hastalıklara karşı da yeni nesil aşılar geliştirilmektedir. Gelişen biyoteknoloji sayesinde, gelecekte aşılar sadece koruyucu değil, aynı zamanda tedavi edici bir role de sahip olabilir.
AŞI VE ETİK
Aşılamanın yaygınlaşmasıyla birlikte bazı etik tartışmalar da gündeme geliyor. Zorunlu aşı uygulamaları bireysel özgürlüklerle çatıştığında ne yapılmalı? Aşıya erişim hakkı, bir insan hakkı olarak tanımlanabilir mi? Gelişmiş ülkelerin fazla doz aşı stoklayıp düşük gelirli ülkelere erişimi engellemesi adil mi?
Bu sorular, sadece tıbbi değil, aynı zamanda felsefi ve sosyopolitik boyutlar taşıyor. Aşı sadece sağlık değil, adalet, eşitlik ve insanlık onuru açısından da değerlendirilmesi gereken bir konudur.
TÜRKİYE’DE AŞILAMA TARİHİ
Türkiye’de aşılama çalışmaları Osmanlı dönemine kadar uzanır. II. Mahmud döneminde çiçek aşısı zorunlu hale getirilmişti. Cumhuriyet döneminde ise sağlık hizmetleri devlet politikası haline gelmiş, özellikle Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü’nün kurulmasıyla aşı üretimi ve yaygınlaştırılması hız kazanmıştır.
COVID-19 pandemisinde de Türkiye, hem yerli aşı çalışmaları (TURKOVAC) hem de ithal aşılarla geniş bir aşılama kampanyası yürütmüştür.
Aşı, insanlığın sağlığa karşı verdiği savaşta en etkili silahlarından biridir. Onun sayesinde milyonlarca hayat kurtarılmış, salgınlar kontrol altına alınmış ve toplumlar daha güvenli hale gelmiştir. Ancak aşının başarısı, sadece bilimsel gelişmelere değil, aynı zamanda toplumsal farkındalığa, dayanışmaya ve doğru bilgilendirmeye de bağlıdır.
